Pabianice znajdują się w aglomeracji łódzkiej. Stanowią zarazem centrum 120-tysięcznego powiatu. Funkcjonują tutaj najważniejsze dla społeczności instytucje i urzędy. Miasto liczy 66 tys. mieszkańców i obejmuje obszar 33 km2.
RYS HISTORYCZNY
,,Państwo pabiańskie”
Początki Pabianic sięgają okresu średniowiecza choć znalezione ślady na tym terenie świadczą o istnieniu osad ludzkich już w czasach prehistorycznych (VI-V w p.n.e.). Osada wśród puszczy pełnej dzikiego zwierza leżała na terenach zwanych Opolem Chropskim (nazwa prawdopodobnie określa ziemię bagnistą, porosłą krzakami, która zamarzając zimą tworzyła nierówności terenowe – „chropy”), była to jedna z pierwotnych form wspólnoty terytorialnej. Jako pierwszy utożsamił przekazy źródeł XI, XII i XIII wiecznych mówiących o terytorium Chropów z późniejszym kluczem pabianickich dóbr Kapituły Krakowskiej Jan Długosz. Słynny kronikarz pisał o tej ziemi, że „częściej ją zwierz dziki na legowisko obierał, aniżeli dotykał pług rolnika”. Potrzebny był gospodarz zdolny zagospodarować leżącą odłogiem ziemię. W 1086 r. Chropy Kapitule Krakowskiej przekazała Judyta, żona księcia Władysława Hermana podobno jako ofiarę w intencji uzdrowienia z długiej bezpłodności. W XI wieku Kapituła Krakowska liczyła 36 członków: 6 prałatów i 30 kanoników. Spełniając funkcje doradcze u boku biskupa, kapituła opiekowała się katedrą wawelską, a szczególnie katedralną liturgią. Posiadała liczne przywileje, odświętne stroje i dystynktoria. Zarządzała też wielkim majątkiem. W skład tego szczególnego gremium wchodziły wybitne osobistości, sekretarze królewscy, najczęściej dygnitarze kościelni państwowi. Członkowie kapituły zostawali biskupami a nawet prymasami Polski. Prawa miejskie Pabianice uzyskały w połowie XIV wieku, a jako herb przyjęto trzy złote korony na srebrnym tle. W tym czasie utworzono tutaj parafię. W XV wieku gościli w Pabianicach królowie Władysław Jagiełło (1411, 1428, 1432) oraz Kazimierz Jagiellończyk (1463 i 1475). Podczas ostatniej wizyty w Pabianicach Jagielło przyjął posłów czeskich, zawierając z nimi porozumienie wymierzone przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu. W 1555 r. miasto uzyskało od Zygmunta Augusta przywilej tworzenia cechów rzemieślniczych. Król oświadczał: „Pragnąc miasto Pabianice w Ziemi Sieradzkiej, do Kapituły Krakowskiej należące, w dobrym zarządzie i porządku utrzymać i rzemieślników zachęcać ustanowiliśmy kontubernie i bractwa: 1. cech kowali, ślusarzy, robiących wędzidła, kotlarzy, nożowników, mieczników i innych trudniących się żelaznymi wyrobami; 2. cech powrozy robiących, kołodziejów, stolarzy, bednarzy, cieśli i innych zajmujących się robotami z drzewa; 3. cech sukienników, czapników, krawców, płócienników i innych wełną i przędzą trudniących się; 4. cech szewców, rymarzy, siodlarzy, torby robiących i innych skórzanymi robotami zajętych; 5. cech kuśnierzy, białoskórników i piekarzy. W drugiej połowie XVI w. kapituła wzniosła dwa cenne obiekty renesansowe istniejące do dziś: dwór (1571) zwany zamkiem oraz kościół pw. św. Mateusza i św. Wawrzyńca (1583). Na przełomie XVI i XVII w. w okresie największego rozkwitu, dwa miasta, Pabianice i Rzgów, a także 48 wsi tworzyło rozległe dobra zwane „państwem pabiańskim”. Lokalna siedziba zarządu całością latyfundialną znajdowała się w Pabianicach. Był to najcenniejszy klejnot w uposażeniu Kapituły Krakowskiej. Dalszemu szybkiemu rozwojowi nie sprzyjały jednak pożary, zarazy, przemarsze wojsk. W 1715 r. ks. Józef Jordan, administrator dóbr pabianickich założył jedną z pierwszych na ziemiach polskich kasę oszczędności opartą na zasadach spółdzielczych. Chciał pomóc mieszkańcom „państwa pabiańskiego” w przetrwaniu trudnego czasu. W 1794 r. Pabianice liczyły już tylko 482 mieszkańców. Miały charakter rzemieślniczo-rolniczy. Wraz z końcem XVIII wieku dobiegł kresu 700-letni „krakowski”, okres historii miasta.
Ziemia Obiecana
Przemysłowe oblicze miasta ukształtowało się w XIX wieku. Od 1825 r. przybywali do miasta fachowcy z Czech, Śląska, Saksonii. Dzięki ulgom celnym i podatkowym, gwarantowanym przez Królestwo Polskie, a także dzięki rządowym subsydiom mieli tu bardzo korzystne warunki do inwestowania w działalność przemysłową. Następowały szybkie zmiany demograficzne. Znaczący procent ludności stanowili obywatele narodowości niemieckiej i żydowskiej. 11 września 1825 r. przyjechał do miasta Bogumił Krusche, założyciel rodu pabianickich przemysłowców i finansistów. Działalność rozpoczął od manufaktury skupiającej sześć warsztatów tkackich. W połowie XIX wieku Pabianice były już miastem przemysłowym o profilu włókienniczym. Według danych z 1848 r. było tu 6 dużych manufaktur bawełnianych, w których pracowało 636 pracowników, a obrazu przemysłowego rozmachu dopełnia 54 samodzielnych mistrzów tkackich z 535 czeladnikami i uczniami. Pabianice liczyły 4128 mieszkańców, a 26 procent z nich utrzymywało się z włókiennictwa. W 1850 r. Beniamin Krusche, syn Bogumiła, sprowadził do Pabianic pierwszą maszynę parową. Rozpoczęła epoka rewolucji technicznej. Fabryka Beniamina Kruschego wyprzedziła konkurentów. W 1853 r. zatrudniała już 202 pracowników, a także wchłonęła kilka słabszych przedsiębiorstw. W 1859 r. w Pabianicach powstała druga co do wielkości fabryka Rudolfa Kindlera, której dogonienie konkurencyjnej fabryki Kruschego zajęło 20 lat. Do połowy lat sześćdziesiątych rozwijało się wyłącznie włókiennictwo. Dopiero w 1865 r. ruszyła fabryka papieru, a w 1889 fabryka chemiczna. Likwidacja obowiązków pańszczyźnianych umożliwiła mieszkańcom wsi poszukiwanie pracy w mieście. Pojawiła się nowa warstwa społeczna – robotnicy. Ostatnie ćwierćwiecze XIX wieku to czas fuzji kapitałów, które zaowocowały powstaniem wielkiej burżuazji przemysłowej. W końcu XIX wieku jej podstawę stanowiły firmy Krusche i Ender, Kindler oraz Fabryka Chemiczna CIBA. Wtedy też Pabianice zajmowały drugie miejsce po Łodzi pod względem produkcji tkanin bawełnianych, wełnianych i mieszanych. Pabianice stały się istotną częścią Ziemi Obiecanej. Tym mianem określano miejsce, gdzie można prowadzić dobre interesy, pracować i godziwie zarabiać. Pod koniec wieku w mieście założono pierwszą aptekę, księgarnię, drukarnię, straż pożarną, szkołę handlową. Wybudowano stację telegraficzną i osiedle robotnicze, oświetlono ulicę Zamkową lampami elektrycznymi. Dalszy rozwój miasta przyniósł przełom XIX i XX w. W 1900 r. połączono Pabianice z Łodzią elektryczną linią tramwajową, w 1901 r. przy kolejowej trasie Warszawa – Kalisz wybudowano dworzec kolejowy, a w 1909 r. szpital miejski, założono bank. Ukończono budowę dwóch kościołów. Nastąpiło ożywienie życia kulturalno-społecznego. Zostały utworzone biblioteki fabryczne, towarzystwa sportowe, muzeum. Pojawiła się pierwsza lokalna gazeta oraz kinematograf. W czasie I wojny światowej powstało gimnazjum żeńskie. Przez sto lat Pabianice wchodziły w skład Cesarstwa Rosyjskiego.
Między wojnami
I wojna światowa to kolejny spadek liczby ludności i rabunkowa gospodarka niemieckiego okupanta. W walkach o niepodległość brali udział pabianiczanie, służąc w Legionach, Polskiej Organizacji Wojskowej i innych formacjach wojskowych. Mieszkańcom Pabianic poległym w walkach w latach 1914 – 1921 postawiono Pomnik Niepodległości zwanym też Pomnikiem Legionisty. Lata 1918-39 zaznaczyły się rozwojem szkolnictwa, powstaniem placówek kulturalno-oświatowych i licznych stowarzyszeń. Upaństwowiono gimnazjum męskie i żeńskie, przybyło kilka szkół, dwa kina, uruchomiono fabrykę żarówek – OSRAM Werke Gmbh Kommanditgesesellschaft. Pabianice uzyskały centralę telefoniczną. Przeprowadzono elektryfikację miasta, wzniesiono osiedle domów robotniczych. Powstała miejska biblioteka, działalność rozpoczęła Gazeta Pabianicka. Kwitła ożywiona aktywność samorządowa, odzwierciedlająca pluralizm interesów ekonomicznych i politycznych. Społeczność była barwna, rynkowa, zróżnicowana społecznie i ekonomicznie – wielka i średnia burżuazja, rzemieślnicy, inteligencja, robotnicy, rolnicy i wielonarodowościowa – Polacy, Niemcy, Żydzi. Rozwój Pabianic zahamował wielki kryzys gospodarczy oraz wybuch II wojny światowej. We wrześniu 1939 r. na obrzeżach miasta rozegrała się tzw. bitwa pabianicka. W walkach prowadzonych m.in. przez 15. Pułk Piechoty „Wilków” poległo wielu żołnierzy polskich. „Wilki” starły się z osławionym pułkiem SS Leibstandarde Adolf Hitler. W obronie miasta walczyły również 36. Pułk Piechoty Legii Akademickiej i 72. Pułk Piechoty imienia Dionizego Czachowskiego. Podczas okupacji nazistowskiej miasto należało do Trzeciej Rzeszy. Niemcy unicestwili pabianickie getto na Starówce, w którym przebywało ok. 9 tys. Żydów. Społeczność lokalna podlegała rasistowskim represjom. W mieście działała podziemna Armia Krajowa i Szare Szeregi. 19 stycznia 1945 r. do miasta weszły oddziały radzieckie 1 Frontu Białoruskiego.
Po wojnie
Po 1945 r. Pabianice podnoszą się z wojennych zniszczeń, miasto rozrasta się i powiększa terytorialnie. Następuje nacjonalizacja przemysłu. W strukturze społecznej dominują robotnicy. Miasto jest narodowościowo jednolite. Powstają nowe szkoły, placówki zdrowia, sportu, kultury i rekreacji nowe dzielnice – „blokowiska”, m.in. „Piaski” w części południowo-zachodniej i „Bugaj” w południowo – wschodniej. Pojawiają się nowe zakłady – upaństwowiona po wojnie Fabryka Żarówek „Polam”, Zakłady Środków Opatrunkowych, Zakład Budowy Maszyn Drogowych Madro i inne. Do największych przedsiębiorstw w województwie łódzkim należały Pabianickie Zakłady Tkanin Technicznych i PZPB „Pamotex” (dawne zakłady Krusche&Endera), zatrudniający w szczytowym okresie prawie 10 tysięcy ludzi. Pabianice były włączone do grona wzorcowych miast socjalistycznych. W 1967 r. Rada Państwa w uznaniu wkładu w życie polityczne i gospodarcze kraju nadała miastu Order Sztandaru Pracy I klasy. Po 1989 r. następuje transformacja ustrojowa, a w ślad za nią rewolucja informatyczna. Dokonuje się proces prywatyzacji działalności gospodarczej. Powstają liczne drobne i średnie firmy. Pojawia się kapitał zagraniczny, m.in. Philips Lighting Poland SA, sieci handlowe i banki. Występuje ożywienie i pluralizacja aktywności społecznej, m.in. w ramach organizacji pozarządowych. Miasto przywraca dawne tradycje i nawiązuje do bogatej historii. W 1994 r. odbyła się uroczysta konsekracja kościoła pw. św. Maksymiliana Kolbego. Święty został patronem miasta w 2004 r., a proklamacji dokonał Jan Paweł II, od 1999 r. Honorowy Obywatel Miasta. W 1999 r. miasto stało się siedzibą nowo powstałego powiatu pabianickiego.
Sławomir Saładaj